‌دماغ : یعنی قوای ذهنی.

بی دماغ و دل پر از فکرت بدند: یعنی پیش از خلقت دل وقوای ذهنی می اندیشیدن، یعنی وجودی معنوی و غیبی داشته اند که نیازمند ابزار های عالم ماده نبوده است.

عِیان: یا معاینه، یعنی مشاهدهْ حقیقت در مرتبهْ یقین.

فِکرَت: اندیشیدن، به تصور در آوردن.

دُوران: یعنی نا آگاهان

رُؤیت: دیدن، مشاهده کردن.

کیف: چگونه، چگونگى. کیف عرضى است که در تعریف آن گفته‏اند در نفس خود مقتضى قسمت و نسبت نباشد. هیأت و احوال چیزها چون سیاهى، سپیدى، سردى، ترى، خشکى، گرمى، ترس، شرم و مانند آنها. شناخت موجودات براى ما از راه اعراض است، و بیشتر از راه شناخت کیف. لیکن آنان با احاطتى که دارند، نهانیها و استعدادها را در مى‏یابند. شناخت آن از راه شناخت عرض نیست. بدون توجه به عرض از جوهر هر چیز آگاه‏اند.

بی‌کیف: یعنی همان وجود معنوی و غیبی که هنوز در قید هیچ کیفیت و زمان و مکان قرار نگرفته است. زَیف: ناسره، ناخالص.

 ( 176) پیش از اینکه دل و دماغ موجود شود پر از فکر بوده و بدون سپاه و جنگ فاتح بوده‏اند .( 177) عالم فکرت با ما چه نسبتى دارد؟ عالم خارج با آنها همان نسبت را دارا است آن عالم عیان نسبت به آنها در مرتبه پایین واقع شده و بمنزله فکرت است ولى همان عیان نسبت بکسانى که دور از عالم آنها هستند در مرتبه بالا واقع شده عالم حس و رؤیت است‏ (-  فکر چیست؟ آن جا همه نور پاک است این کلمه فکر براى تو است که اهل فکر هستى‏. ( 178) فکر ناشى از گذشته و آینده است وقتى کسى از زمان رسته ماضى و مستقبل نداشته باشد فکرى نیست‏. ( 179) بدون کیفیت و چگونگى هر با کیفیت و داراى چگونگى را دیده و پیش از کان سیم و زر خالص و قلب را شناخته‏اند.

سخن از وجود انسان کامل، پیش از وجود صوری آن‌هاست. برای آن‌که آسان بیندیشید، باید خلقت جسمی او صورت گرفته باشد تا دل و قوای دماغی او به کار افتد، همان طورکه نصرت پروردگار و پیروزی، مقدمه‌ای به صورت لشکرکشی و جنگ می‌خواهد. این‌که انسان کامل، پیش از خلقت دل و قوای ذهنی می‌اندیشیدند، یعنی وجود معنوی و غیبی داشته‌اند که نیازمند ابزار‌های عالم ماده نبوده است.

مولانا می‌گوید: در مرحلهْ پیش از خلقت مادی و صوری، مشاهده حقیقت برای انسان، به منزلهْ اندیشیدن بوده است. ناآگاهان، تصوّر می‌کنند که مشاهده یا معاینهْ حقیقت، با چشم ظاهر است ، چنین نیست. دیدن حقیقت با چشم دل و در پناه نوری است که پروردگار بر دل می‌تاباند. مولانا رابطهْ اندیشه را با زمان مطرح می‌کند؛ تا هنگامی‌که ما گرفتار هستی صوری و مادی خود هستیم و چشم به واقعه‌های این عالم داریم، زمان مطرح است. انسان کامل که از این وابستگی‌های عالم صورت رسته است به گذشته و آینده کاری ندارد و وجود آنها نیز پیوسته به هستی حق است که همیشه بوده است و خواهد بود. مولانا می‌گوید: روح انسان کامل که از کمند زمان رسته‌ است می‌تواند موجودیت هر چیز را قبل از پیدایش آن، مشاهده کند و به کُنه هر چیز پی‌ببرد؛ نیکلسن می‌نویسد: «روح کلی انسان کامل، هر استعداد نهانی را که در واقع وجود دارد، درک می‌کند»[1]

انسان کامل در آن عالم، پیش از آن‌که وجود صوری پیدا کنند، موجودات باکیف و مقید به شرایط این جهانی را می‌دیده‌اند، همان‌طور که هستی بی‌کیف و نامقید را می‌شناخته‌اند؛ هنگامی‌که هنوز این دنیا نبود؛ مواد کانی و معدنی؛ و خالص و ناخالص آن را مشاهده می‌کردند. آنان با موهبتى که پروردگار بدیشان کرد از سر عالم آگاه بودند، و آن سر را مشاهدت مى‏کردند. اندیشیدن در باره چیزى هنگامى است که آن چیز در گذشته بوده است یا در آینده خواهد بود، اما درک آن چه پیش چشم و محسوس است نیازى به تفکر ندارد. آن ارواح نسبت به حوادث آینده چنان بودند که گویى آن را مى‏بینند چنان که این فارض[2] گوید:

          شَرِبنا عَلى ذِکرِ الحَبِیبِ مُدامَةً             سَکِرنا بِها مِن قَبلِ أن یُخلَقَ الکَرمُ‏

(به یاد دوست شرابى آشامیدیم و بدان مست شدیم پیش از آن که رز بُن آفریده شود).

تموز: ماه دوم تابستان است، برابر با 10 تیر تا 10 مرداد.

فیء: یعنی سایه

در دور ایشان: یعنی در سایهْ قدرت انسان کامل،

جرعه نوش: فرهنگ‏نویسان آن را باده نوش معنى کرده‏اند، آن که جام شراب را تا ته نوشد و مانند آن، کنایه از کسی است که آرامشی دارد وبا فراغت « می» می نوشد

 ( 180) پیش از خلقت انگور شرابها خورده و از مستى غوغاها بپا کرده‏. ( 181) در گرماى تابستان زمستان را مى‏بینند در نور آفتاب سایه را مشاهده مى‏کنند. ( 182) در دل انگور مى و در فناى محض وجود شیئى را دیده‏اند. ( 183) آسمان در دوران آنها جرعه نوش و آفتاب از جود و بخشش آنها قباى زربفت پوشیده‏.

مولانا می‌گوید: اضافه بر آن‌که هرچیزی را پیش از خلقت صوری آن مشاهده می‌کردند، از خواص آن هم آگاهی داشتند؛ گویی از انگور خلق نشده «می » می‌خوردند و مست می‌شدند و یا در گرمای تابستان، سرمای زمستان را می‌بینند و در پرتو خورشید، سایه را. مولانا می‌گوید: در سایهْ قدرت انسان کامل، همهْ مظاهر عظمت و درخشش، پناه آورده‌اند و هرچه هستی شکوه و زیبایی دارد، نتیجهْ قدرت معنوی انسان کامل است. در این ابیات، مولانا با بیانی عارفانه و بسیار لطیف و با ذکر تمثیل، اصل بودن انسان کامل را در جهان هستی نشان داده است و کلام ابن‌عربی را دربارهْ انسان کامل یاد‌آور می‌شود کند که می‌گوید:« فلایزال العالم محفوظا مادام فیه هذا الانسان الکامل؛ تا وقتی که انسان کامل در عالم وجود دارد؛ عالم نیز همواره محفوظ و باقی است.»